Observatie met de verrekijker

Ontspannen waarnemen met twee ogen - met deze tips vindt ook u uw hemelverrekijker.

Naast een telescoop zou elke amateur-astronoom een verrekijker moeten hebben. Ze zijn veelzijdig en kunnen zowel overdag als 's nachts voor sterrenkijken worden gebruikt. De volgende tips zullen de keuze makkelijker maken.

Het uitzicht is totaal anders

Verrekijkers zijn de goedkoopste telescopen die u zich kunt voorstellen (als u bijzonder hoogwaardige modellen buiten beschouwing laat). Bovendien geniet u met een verrekijker dankzij het binoculaire zicht van de indruk van een driedimensionaal beeld. En nog een voordeel van verrekijkers: hun grote gezichtsveld.

Verrekijkers bieden een prachtig overzicht van de sterrenhemel. Wandel in de zomer met een verrekijker door de nevels van de Boogschutter en kom later terug met een telescoop om ze van dichterbij te bekijken. Verrekijkers zijn licht en handig en kunnen overal mee naartoe worden genomen. Een bekend gezegde luidt: de beste telescoop is altijd degene die u bij u hebt.

Er is slechts één probleem: welke verrekijker voor welk soort observatie? Het aanbod is enorm, het lijkt niet zo makkelijk om de juiste te vinden.

Niet meer dan 10x

Net als bij een telescoop geldt ook hier: hoe groter de lensopening, hoe meer licht er kan worden opgevangen en des te zwakkere objecten aan de hemel kunnen worden waargenomen. De vergroting van de optiek en dus de trilfactor spelen ook een belangrijke rol. Er is een vergrotingslimiet bij het observeren met losse hand, die is ongeveer 10x. Daarboven is een grotere vergroting nutteloos omdat het trillen van de hand zo merkbaar wordt dat u niet meer van het observeren kunt genieten.

Het belangrijkste verschil tussen porro- en dakkantverrekijkers is dat er verschillende prisma-systemen worden gebruikt, die het ondersteboven geproduceerde beeld rechtzetten. Dit zijn, zoals de namen al suggereren, porroprisma’s of dakkantprisma’s. Bij porroprisma’s volgt de lichtbundel, simpel gezegd, rechthoekige vormen, terwijl in dakkantprisma's het lichtpad in scherpe hoeken verloopt: in de vorm van het dak van een huis.

Ondertussen zijn dakkantprimsa’s iets populairder dan porroprisma’s. Het uiterlijk van de verrekijker is erg verschillend. Zo staan de objectieven bij porroverrekijkers verder uit elkaar dan de oculairen. De dakkantverrekijker is compacter en slanker.

De reden hiervoor is de verschillende prismaconstructie. De vorm van porroprisma’s steekt relatief ver uit. Het voordeel van de porroverrekijker is een zeer plastisch beeld. De porroverrekijker heeft een externe scherpstelling, terwijl de dakkantverrekijker over een schroefvormige scherpstelling in de buis beschikt. Deze manier van focussen heeft vaak de voorkeur boven die van porroverrekijkers, omdat die vaak stabieler is en tegen vocht beschermt.

Het is niet mogelijk om in het algemeen te zeggen welke verrekijker geschikter is. Er zijn goede en minder goede varianten van beide types. Het is echter veel ingewikkelder om een goede dakkantverrekijker te produceren, daarom moet u bij goedkopere modellen extra opletten zijn en advies inwinnen.

Deze afkorting vindt u op elke verrekijker die u van ons ontvangt. Hij geeft de vergroting en objectiefopening van de verrekijker aan. De eerste waarde staat voor de vergroting, in dit geval is het een vergroting van 10x. De tweede waarde staat voor de objectiefopening die altijd in millimeters wordt aangeduid. Een 10x42 verrekijker heeft dus een objectiefopening van 42mm.

Net zoals er licht in de verrekijker valt, komt er natuurlijk aan de andere kant een bepaalde hoeveelheid licht uit. Hoeveel licht er naar buiten gaat hangt af van het diafragma en de vergroting van de verrekijker. Het licht komt het oog binnen in een lichtbundel uit het oculair. Het oog zet het vervolgens met behulp van de hersenen om in een bruikbaar beeld.

De opening van het oog

De uittredepupil van de verrekijker is een belangrijke factor voor het observatiedoel, maar eerst iets over het menselijk oog: de pupil heeft een opening van ongeveer 5-8mm. ‘s Nachts, als het donker is, is de pupil het grootst om zoveel mogelijk licht te verzamelen. Bij jonge mensen kan de pupil 's nachts tot 8mm breed zijn. Bij oudere mensen is de maximale opening van de pupil kleiner.

Info: de uittredepupil (UP) is de lichtbundel die uit de verrekijker of het oculair komt. Dit betekent dat de uittredepupil niet groter (of idealiter UP=IP van het oog) mag zijn dan de opening van de pupil, anders gaat er licht verloren.

Statiefaansluiting

Bij de aanschaf van een verrekijker moet u niet alleen letten op de best mogelijke optische kwaliteit, maar ook op een statiefadapter, zodat u later in alle rust en ontspanning kunt genieten van de waarneming met het statief.

De berekening van de UP ziet er als volgt uit:

UP = EP / ΓFR

EP = Diafragma

ΓFR = Vergroting (verrekijker)

• Vb.1: UP = 50mm/10x = 5mm
• Vb.2: UP = 30/10 = 3mm
• Vb.3: 80/12 = 6,6

Ook de resolutie van de optiek speelt een rol. Onder de resolutie verstaan we het vermogen van de optiek om twee dicht bij elkaar staande voorwerpen theoretisch uit elkaar te kunnen houden. Er zijn echter externe invloeden, zoals de atmosfeer van de aarde, die de resolutie beperken.

De resolutie van verrekijkers kan worden berekend met de volgende formule:

σ = 120 / Diafragma in mm

• Vb.1: 10x30 120/30 = 4 “
• Vb.2: 8x40 120/40 = 3“
• Vb.3: 8x50 120/50 = 2,4“

De resolutie wordt uitgedrukt in hoekseconden.

Uit de voorbeelden blijkt duidelijk dat de resolutie van het optiek toeneemt naarmate het diafragma groter wordt, en dat voorwerpen die steeds dichter bij elkaar liggen, afzonderlijk kunnen worden waargenomen. Dit is belangrijk voor dubbelsterren, bijvoorbeeld.

Er zijn diverse theoretische gegevens die zeer interessant zijn om verschillende verrekijkers met elkaar te vergelijken. Er zijn bijvoorbeeld verrekijkers voor overdag en verrekijkers voor 's nachts, deze hebben verschillende diameters en vergrotingen. Het is mogelijk om de sterkte van de verrekijker te berekenen.

Prestatie overdag

LT = 0,6 x ΓFR

• Vb.1: 10x30 0,6x10 = 6
• Vb.2: 8x40 0,6x8 = 4,8
• Vb.3: 8x50 0,6x8 = 4,8

Met deze formule kunt u de prestatie overdag van een verrekijker berekenen. We vergelijken opnieuw drie verrekijkers met elkaar aan de hand van de voorbeelden.

U ziet dat vb.2 en vb.3 dezelfde dagelijkse kracht hebben, dus hier geeft de vergroting de doorslag.

Prestatie tijdens de schemering

LD = 0,3 x de wortel van ΓFR x EP

• Vb.1 10x30 = 5,2
• Vb.2 8x40 = 5,4
• Vb.3 8x50 = 6,3

Als het vermogen in de schemering hoger is dan het vermogen overdag, kan men ervan uitgaan dat het een nachtlens is.

In het geval van de 10x30 lens uit vb.1, kunnen we zeggen dat dit een universele lens is.

Prestatie bij nacht

LN = 0,1 x EP

• Vb.1 10x30 LN = 0,1x30 = 3
• Vb.2 8x40 LN = 0,1x40 = 4
• Vb.3 8x50 LN = 0,1x50 = 5

Zoals u kunt zien, heeft vb.3 de beste eigenschappen voor de nacht, d.w.z. hij heeft de grootste lensopening en is daarom ook het meest geschikt voor nachtobservatie.

Geometrische lichtsterkte

= AP² = (EP/ΓFR)²

• Vb.1 10x30 (30/10)² = 9
• Vb.2 8x40 (40/8)² = 25
• Vb.3 8x50 (50/8)² = 39

Voorbeeld 1 met een vermogensgetal van 9 is een daglens. Voorbeeld 3 kan een nachtlens worden genoemd vanwege de lichtsterkte 39 (hoewel er veel sterkere nachtlenzen bestaan) en voorbeeld 2 zit daar tussenin.

Schemerfactor

Z = wortel van ΓFR x EP

• Vb.1: 10x30 = 17,3
• Vb.2: 8x40 = 17,4
• Vb.3: 8x50 = 20,0

De schemerfactor is bedacht om verschillende kijkers eenvoudig te kunnen vergelijken.

Al deze waarden en berekeningen dienen eigenlijk alleen ter theoretische vergelijking. Maar u kunt de keuzemogelijkheden beperkt houden en het juiste apparaat voor u vinden. Iets anders om in gedachten te houden: in de praktijk hebben alle verrekijkers te kampen met lichtverliezen die hun prestaties enigszins verminderen.

De kwaliteit van een verrekijker hangt ook af van de nauwkeurigheid van de oppervlakken, van de polijsting en, vooral, van de coating. Daarom zijn er grote verschillen in prijs:

Bij een dure verrekijker, bijvoorbeeld, is er een gemiddeld verlies van 18% aan reflectie door de antireflecterende coating, 5% door absorptie in het glas en bovendien is er ook nog lichtverstrooiing, wat bij een verrekijker van hoge kwaliteit niet zou mogen voorkomen.

In een goedkope lens is er gemiddeld een lichtverlies van 40% door weerkaatsing in de coating en een absorptie van ongeveer 20% in de lenzen. De dispersie bedraagt ongeveer 10%, tegen 0% bij duur kwaliteitsglas. Met al deze verliezen moet u in de praktijk rekening houden.