5 prachtige planetaire nevels: hoe u Zandloper, Ringnevel en Sneeuwbal kan vinden

Planetaire nevels: Wat zijn ze? Hoe kan ik ze waarnemen? Op weg naar de 5 mooiste objecten voor uw telescoop.

"Aha, een nevel."
Deze opmerking werd onlangs gemaakt door iemand die door mijn telescoop keek. Er zijn mensen die bij hun eerste blik door een telescoop niet erg enthousiast zijn.
Waarom?
Omdat ze niet weten wat ze zien. Het is echter belangrijk om te weten wat er achter een object zit. Wat we eigenlijk waarnemen.
Toen ik het uitlegde, kwam dan eindelijk, "Wow." Het is veel leuker om te observeren met wat achtergrondinformatie.
In dit artikel laat ik u kennismaken met 5 interessante planetaire nevels. Met een gids om ze te vinden.
Maar eerst: laten we even uitzoeken wat er juist achter deze mysterieuze objecten zit.

Planetaire nevels behoren tot de deepsky-objecten en liggen ver buiten ons zonnestelsel op een afstand van vele lichtjaren. Toch waren deze nevels oorspronkelijk sterren zoals onze zon.
Net als in het leven van mensen worden sterren geboren, beleven zij hun kindertijd, hun volwassenheid en hun ouderdom. Natuurlijk zijn zij géén levende organismen als zodanig, maar zij ondergaan een transformatie. Deze processen nemen echter miljoenen en miljarden jaren in beslag.
Planetaire nevels met hun centrale sterren waren ooit rode reuzen. Sterren die aan het eind van hun leven ontploften, waarbij alle waterstof in de kern werd verbrand tot helium, maar hun buitenste schil tegelijkertijd werd vergroot. Door het gebrek aan stralingsdruk van binnenuit trokken ze samen, stootten steeds weer massa af en eindigden uiteindelijk als witte dwergen - niet groter dan een planeet.

Deze sterrenlijken worden gevormd uit sterren tot 1,5 zonsmassa's en bereiken later oppervlaktetemperaturen van ongeveer 30000 - 150000 K. De uitgestoten nevel bestaat uit waterstof, helium en zuurstof en zet vaak uit met 25 kilometer per seconde. We zien hem omdat hij wordt opgelicht door harde ultraviolette straling van de witte dwerg. Als astronomen de nevel rond dit sterrenlijk nader bestuderen met spectroscopie, kunnen ze interessante dingen te weten komen over het leven en de samenstelling van de voormalige ster.
Overigens gaat de oorsprong van de term "planetaire nevel" terug tot de 18e eeuw. Toen Wilhelm Herschel rond 1764 de eerste planetaire nevels waarnam, vond hij dat ze leken op de grote planeten van ons zonnestelsel. Die gedachte lag ook visueel voor de hand, want telescopen uit die tijd hadden vaak een lage resolutie. Daardoor kregen ze deze prachtig klinkende naam.

Rookwolken uit de oertijd

Zoals alles in het heelal hebben planetaire nevels verschillende leeftijden. Jonge exemplaren hebben misschien maar een leeftijd van 2000 jaar, en dat ervaren wij dan als compacte, heldere nevels. De oernevels onder hen kunnen een leeftijd bereiken van 10000 jaar, in welk geval zij zeer uitgestrekt zijn en alleen onder een donkere hemel te zien zijn. Omdat de nevel die ooit de ster verliet permanent uitdijt, wordt hij uiteindelijk onzichtbaar en gaat hij verloren in de uitgestrektheid van de ruimte.

Waarnemen van planetaire nevels
Van nevelobjecten wordt gezegd dat ze onder een donkere hemel moeten worden waargenomen. Maar dit geldt niet voor sommige compacte planetaire nevels. Sommige kunnen we ook vanuit de stad waarnemen, of in ieder geval vanuit gebieden met een matig goede hemel.
Als u denkt dat een planetaire nevel er altijd hetzelfde uitziet - verre van zelfs. Ze kunnen verschillende vormen aannemen en u kunt ze zelfs uit elkaar houden.

Zo zijn er:
- ringen
- schijven
- halter- of zandlopervormen
- onregelmatige vormen

Het is leuk om de verschillende vormen tijdens de waarneming direct te herkennen. Voor vrij uitgestrekte nevels is het interessant om de OIII-lijn van dubbel geïoniseerde zuurstof waar te nemen met een OIII-filter. Als u een grotere telescoop met een opening van 200 mm of meer gebruikt, kan zo'n filter nuttig zijn.
Voor compacte nevels kunt u echter meestal prima zonder filter en kunt u veel hoger vergroten. Bij heldere nevels is een goede hemel niet zo belangrijk om ze te herkennen.
De OIII-lijn is een highlight in planetaire nevels met of zonder contrastversterking. Hij schijnt in het groene bereik van zichtbaar licht (bij 495 en 500 nanometer) en dit is ook waar ons oog het gevoeligst is. Daarom zien we in sommige nevels een groenige kleur.

In de Messier-catalogus kennen we slechts vier planetaire nevels. Een daarvan is de Halternevel M 27, die ook een van de helderste in zijn soort aan de hemel is. Hij werd in 1764 ontdekt door Charles Messier en voor het eerst als een haltervorm beschreven door John Herschel.
Als we naar de halternevel kijken, herkennen we meteen een halter of een soort zandloper. Maar dit vormt alleen het helderste deel van de nevel, want op foto's met lange belichting zien we ook een andere ronde nevel halo die de zandloper omringt.

M 27 is vrij groot met een omvang van 3 lichtjaar en ongeveer 9000 jaar oud. Zijn groenige kleur overheerst in de telescoop, de slechts 13,5mag heldere centrale ster is zelfs in 8"-telescopen al goed te zien. De twee koepelachtige bogen of oren rechts en links van de zandloper zijn ook te zien in kleinere telescopen vanaf ongeveer 50x vergroting.
Voor onze waarnemingen volstaat een goede middelgrote verrekijker met 10x50 of zelfs een grote verrekijker met 20x80. Toch is het ook heel mooi en gemakkelijker om met een kleine telescoop vanaf 4" of een middelgrote telescoop vanaf 6" te kijken. Bovengrenzen zijn er natuurlijk niet: In een 12“ Telescoop vallen verschillende details op.
Begin in de herfst vroeg met het waarnemen. De zomersterrenbeelden verschijnen weldra aan de horizon, maar we willen nog even een glimp opvangen van de Halternevel. Hij is verborgen in het sterrenbeeld Vosje, dat beginners vaak over het hoofd zien omdat het zo klein lijkt en slechts uit twee heldere sterren bestaat. U ontdekt hem tussen de Zwaan en de Arend. Kunnen we M27 op deze manier vinden? Nog niet.
Daarvoor hebben we het sterrenbeeld Pijl nodig. Dit eveneens compacte sterrenbeeld vind je naast het Vosje in de richting van de Arend. De Pijl is klein maar prominent en echt herkenbaar als een pijl.
Richt in de zoeker op de buitenste ster van de pijlpunt. Beweeg dan parallel ongeveer één graad in de richting van het sterrenbeeld Zwaan. Volg dan een kleine boog van drie 6,5-7,1mag heldere sterren en u komt vanzelf de Halternevel tegen.

Marcus is een enthousiast amateurastronoom, tekstschrijver, YouTuber en liefhebber van de nachtelijke hemel. Sinds 2006 helpt hij mensen de juiste telescoop te vinden. Tegenwoordig doet hij dat via tekst en video.

Als koffiejunk zou hij zijn zeefdrager-koffiezetapparaat ook het liefst onder de sterrenhemel bij zich hebben.