Oculairen

Klassiekers of een grenzeloze blik: waarom het ontwerp belangrijk is en een sterke vergroting vaak niet de beste oplossing is.

Op de amateur-astronomiemarkt is er een stortvloed van oculairen in diverse uitvoeringen. U hoort termen als schijnbaar beeldveld, brandpuntsafstand, uittredepupil en dan weet u nog niet welk oculair het juiste is. Om dit te verhelpen, hebben wij een lijst opgesteld van de verschillende soorten oculairen met hun voor- en nadelen.

Oculairen zijn als het ware vergrootglazen om het door de telescoop geproduceerde tussenbeeld te vergroten. In principe zou een dergelijke oculairloep uit slechts één lens kunnen bestaan. Maar omdat men verschillende beeldvelden wil realiseren, moet een oculair bestaan uit een combinatie van lenzen op een bepaalde afstand. En natuurlijk wenst men een comfortabele interpupilaire afstand en de correctie van beeldfouten. Tenslotte heeft hij een montering nodig voor de lenzen. Dit wordt ook wel een oculairhuls genoemd.

Deze oculairen bestaan uit twee lenzen met een relatief klein gezichtsveld. De lenzen zijn niet gecementeerd, d.w.z. gelijmd, en zijn daarom zeer geschikt voor projectie van de zon door een telescoop. Deze oculairen behoren tot de oudste ontwerpen en worden zelden aangetroffen in telescoopaccessoires. Het beeldveld is ongeveer 40°.

U zult tevergeefs zoeken naar de naam Erfle-oculairen in de accessoirecatalogus, want dit ontwerp bestaat niet meer als zodanig. De basiskenmerken van dit ontwerp zijn echter terug te vinden in veel groothoekoculairs. Moderne oculairen zijn dan ook een verdere ontwikkeling en zijn gebaseerd op het Erfle-ontwerp. Het zijn vijf-lens oculairen met een beeldveld tot 68°.

Deze oculairen zijn al enkele jaren bijzonder populair. Als u een kijkje neemt in de oculairkoffers van hobby-astronomen, zult u in bijna elke koffer wel een model van dit type aantreffen. Deze oculairen kunnen echter niet echt aan een bepaald constructietype worden toegewezen, het is veeleer een dominant kenmerk dat deze oculairen onderscheidt: zelfs bij kleine brandpuntsafstanden bieden zij altijd een grote interpupillaire afstand van ongeveer 16-20 mm en dus een goede inkijk. Voordeel: zeer geschikt voor brildragers, maar ook voor mensen die geen bril nodig hebben.

Nagler-oculairen zijn een eigen ontwikkeling van de fabrikant TeleVue. De oculairen bestaan uit verschillende paren lenzen die aan elkaar zijn gecementeerd. Meestal hebben ze zeven lenzen, maar er zijn ook versies met minder lenzen. Met deze oculairen krijgt u een gigantische indruk van de hemel. Alsof u in de lucht ondergedompeld wordt. Dit is grotendeels te danken aan de kolossaal grote, schijnbare beeldvelden van 80°.

Bovendien hebben deze oculairen ook minder beeldfouten, zoals coma en vervorming. In de praktijk betekent dit dat u scherpe sterren tot op de rand kunt waarnemen, zelfs in de meest lichtsterke telescopen.

Heeft u een telescoop met een 2" focuser? Of bent u misschien nog van plan om een telescoop te kopen? Denk dan ook eens aan een 2" focuser, want die zou u wel eens een heel nieuw beeld van de nachtelijke hemel kunnen geven.

Tot nu toe hebben we het alleen gehad over 1.25" oculairen, d.w.z. de oculairen die in elke telescoop passen. In de wat grotere telescopen met een opening van 150mm of meer, vindt u echter ook 2" oculairverlengstukken. Maar wat zijn de voordelen van 2" oculairen?

Ten eerste zijn deze oculairen aanzienlijk groter en ook iets zwaarder dan hun kleine 1,25" broertjes. Doorslaggevend is echter de veel grotere veldstop, die de stralen niet beperkt zoals in de kleine oculairen, maar aanzienlijk grotere gezichtsvelden mogelijk maakt. Daarom kunt u zelfs oculairen vinden die een gezichtsveld van meer dan 100° bieden. Als u door zo'n oculair kijkt, ziet u geen grenzen. Het lijkt alsof de zwarte sterrenhemel niet wil eindigen. Pas als u uw oog beweegt, bereikt u uiteindelijk de rand van het gezichtsveld. Een ander voordeel van deze oculairen is de zeer aangename inkijk. De grote ooglens biedt u dus een bijzonder ontspannen observatie.

In het algemeen zijn grote brandpuntsafstanden interessant voor deze oculairen, bijvoorbeeld in het bereik van 20-40mm. Hierdoor kunt u met de telescoop kleine vergrotingen en grote beeldvelden bereiken. Dit maakt de oculairen bijzonder interessant voor deep-sky-observatie.

Dus als u zwakke melkwegstelsels of uitgebreide nevelobjecten waarneemt, zijn de 2" oculairen een waar genoegen. Maar er is nog een voordeel: zoeken.

Stel u voor dat u een sterrenstelsel wilt lokaliseren met uw telescoop. Maar ondanks uw richttelescoop weet u niet zeker of het al "binnen" is, want u kunt het zwakke melkwegstelsel nog niet met het blote oog zien. Gelukkig hebt u nu uw 2" groothoek-oculair, dat misschien twee graden (dat zijn vier diameters van de volle maan) van de hemel bestrijkt. Dankzij het grote veld ontdekt u het melkwegstelsel direct in het oculair en kunt u het object nu in het midden plaatsen.

Het gezichtsveld dat u met een oculair kunt bereiken, is een cruciale factor. Als u de tegenwoordig verkrijgbare oculairen bekijkt, zult u specificaties vinden die variëren van 45° tot 110°.

Dit verwijst naar het gezichtsveld van het oculair zelf, d.w.z. de hoek die door het oculair kan worden gezien. Maar deze brede velden kunnen misleidend zijn. Het eigen gezichtsveld is bij lange na niet het veld dat werkelijk aan de hemel te zien is.

Want een zeer doorslaggevend criterium is de telescoop. Afhankelijk van de vergroting zult u verschillende reële velden bereiken die afwijken van de specificaties. Als u het schijnbare eigen gezichtsveld van het oculair afleest, kunt u betrekkelijk eenvoudig het werkelijke veld aan de hemel berekenen.

De vergroting van het oculair van de telescoop:

V = brandpuntsafstand telescoop / brandpuntsafstand oculair

• Voorbeeld: u gebruikt een telescoop met een brandpuntsafstand van 1 000 mm en een oculair van 10 mm.
• 1 000mm / 10mm = 100x vergroting

Berekening van het echte gezichtsveld:

Echt gezichtsveld = schijnbaar gezichtsveld / vergroting

• Als voorbeeld nemen we een Super-Plössl-oculair met 52° eigen gezichtsveld:
• EG= 52° / 100x = 0,52° = 30’

Het veld aan de hemel zou nu dus een grootte hebben van 0,5° of 30 boogminuten.

Ter vergelijking: de maan heeft aan de hemel een schijfdiameter van 30 boogminuten. Hier vindt u een tabel met de verschillende gezichtsvelden:

Meet de diameter van de veldstop aan de onderzijde van het oculair. Daartoe moet eerst het neusstuk worden losgeschroefd, waarna u gemakkelijk de vrije opening van het diafragma kunt bepalen. De tweede waarde die u nodig hebt is de brandpuntsafstand, die u op het oculair kunt vinden. Met de volgende invers. Tangensfunctie, kunt u dan het gezichtsveld berekenen:

Schijnbaar gezichtsveld = halve gezichtsveldopening / brandpuntsafstand oculair tan-1
Niet de hele veldstop, maar slechts de helft ervan wordt gegeven.
Het resultaat wordt dan vermenigvuldigd met 2.

Voorbeeld
Met een Plössl-oculair van 12,5 mm brandpuntsafstand meet ik een veldstop van 12 mm. Ik voeg deze twee waarden bij de formule, maar deel de diameter van het diafragma door 2, zodat ik 6mm krijg.

• 6mm / 12,5mm tan-1 = 25,6 x 2 = 51°